Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου
μτφρ: Μιχάλης Λαλιώτης
εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 456
Οσο ογκώδες κι αν είναι ένα βιβλίο που επιχειρεί να συμπυκνώσει την ιστορία του ανθρώπου, είναι στην πραγματικότητα πολύ μικρό, υπό την έννοια ότι δεν θα είναι ποτέ πλήρες – αρκεί να σκεφτούμε ότι οι πρώτοι πρόγονοι του σημερινού ανθρώπου εμφανίστηκαν στη Γη πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Γι’ αυτό τον λόγο ο Yuval Harari, καθηγητής Ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, βάζει εξαρχής έναν περιορισμό, εμφανή από τον τίτλο: επικεντρώνει το ενδιαφέρον του αποκλειστικά στον Sapiens, το είδος του ανθρώπου (Homo) από το οποίο προερχόμαστε και στο οποίο όλοι ανήκουμε, καλύπτοντας ένα χρονικό φάσμα της τάξης μόλις 70.000 χρόνων· μικρό σε σχέση με τα 2,5 εκατομμύρια ύπαρξης του ανθρώπινου είδους, μεγάλο σε σχέση με τα 71 χρόνια του μέσου προσδόκιμου χρόνου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου (μέτρηση ΠΟΥ, 2013).
Με γλαφυρότητα, χιούμορ και διάθεση για αναστοχασμό, καλύπτει έναν εντυπωσιακό όγκο γεγονότων σε μόλις 450 σελίδες. Αυτό στερεί από το έργο τον βαθμό εμβάθυνσης, που ίσως να επιζητούσε ένα πιο εξειδικευμένο κοινό, αλλά ταυτόχρονα το καθιστά προσιτό σε περισσότερους αναγνώστες και μάλλον αυτός είναι ένας από τους λόγους που το καθιέρωσαν ως διεθνές μπεστ σέλερ.
Παρά τον θαυμασμό που φαίνεται να τρέφει ο συγγραφέας για τον Sapiens δεν διστάζει να φωτίσει τις πιο σκοτεινές πτυχές της ιστορίας του. Αναφερόμενος στις επικρατέστερες θεωρίες του επιστημονικού κόσμου, ο Harari παρατηρεί ότι η εξαφάνιση των άλλων, διαφορετικών ειδών ανθρώπου (π.χ. του Erectus και του Neanderthalensis) οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στην εξόντωσή τους από τον ίδιο τον Sapiens. Την ίδια μοίρα είχαν εξάλλου και πολυάριθμα άλλα ζωικά είδη, τα οποία οδηγήθηκαν σταδιακά στον αφανισμό από τη στιγμή που ήρθαν σε επαφή μαζί του. Ετσι ο Harari δεν διστάζει να του απονείμει την διόλου κολακευτική «διάκριση» του πιο θανάσιμου είδους στα χρονικά της βιολογίας και να υπενθυμίσει ότι ακόμα και όσα είδη ζώων επιβίωσαν και συνυπάρχουν πια στο ίδιο οικοσύστημα με τον Sapiens, δεν είναι σίγουρο ότι ζουν καλά. Συχνές είναι οι αναφορές του συγγραφέα στις άσχημες συνθήκες διαβίωσης που επικρατούν σε μεγάλες κτηνοτροφικές μονάδες ανά τον κόσμο, προκαλώντας ένα αίσθημα δυσφορίας –ακόμα και τύψεις– στον αμετανόητο κρεατοφάγο αναγνώστη.
Εν τέλει, η επικράτηση του Sapiens ως του μοναδικού είδους ανθρώπου πάνω στη Γη οφείλεται στη δυνατότητά του για συνεργασία και δημιουργία ομάδων. Η ανάπτυξη νέων τρόπων σκέψης και επικοινωνίας, προϊόν τυχαίων γενετικών μεταλλάξεων, τις αιτίες των οποίων δεν μπορούμε και δεν έχει και νόημα να γνωρίσουμε, τον οδήγησαν στο να αυξάνει συνεχώς το μέγεθος της ομάδας μέσα στην οποία ζούσε. Οσο η «ομάδα» μεγάλωνε, τόσο χρειαζόταν κάποια ισχυρότερη «συγκολλητική ουσία», πέρα από την πρωταρχική ανάγκη για την επιβίωση. Αυτόν τοn ρόλο έπαιξε, σύμφωνα με τον συγγραφέα, η πίστη σε κάποια φαντασιακή κατασκευή. Ως τέτοιες αναφέρει, εκτός από τις θρησκείες, διάφορα κανονιστικά κείμενα συνύπαρξης, όπως τον Κώδικα του Χαμουραμπί (1.776 π.Χ.), αλλά και τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776 μ.Χ.).
Στον ενοποιημένο και πολυσύνθετο κόσμο της πιο πρόσφατης περιόδου της Ιστορίας μας, αυτές οι φαντασιακές κατασκευές τείνουν να γίνονται ευρύτερες και πιο σύνθετες. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα από το σήμερα είναι ο καπιταλισμός, που σύμφωνα με τον Harari είναι και αυτός ένα είδος παγκόσμιας πίστης στην εποχή μας.
Τα τελευταία 500 χρόνια έγιναν τόσα άλματα στη ζωή του ανθρώπου όσα δεν είχαν γίνει μέχρι τότε. Αυξήθηκε ο πληθυσμός της Γης κατακόρυφα, οι μετακινήσεις σταμάτησαν να είναι μόνο επίγειες και διά της θαλάσσης, αλλά έγιναν και εναέριες, φτιάχτηκαν μέχρι και όπλα τα οποία θα μπορούσαν να καταστρέψουν ολόκληρη τη Γη και την ανθρωπότητα. Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι ότι υπάρχει η δυνατότητα πλέον για την κατασκευή ενός νέου «είδους» ανθρώπου μέσω της εξέλιξης της τεχνολογίας σάιμποργκ. O άνθρωπος μέσα σε 70.000 χρόνια έγινε από ζώο, θεός, όπως τιτλοφορείται και ο επίλογος.
Εγινε όμως και πιο ευτυχισμένος; Με αυτό το πολύ ενδιαφέρον και σημαντικό ερώτημα, που όμως απασχολεί σπάνια τους ιστορικούς, καταπιάνεται ο Harari στο τελευταίο μέρος του βιβλίου του. Η απάντηση που δίνει είναι ότι η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που εκτείνονται από τη βιολογία έως την ψυχολογία και την ηθική. Λόγω αυτής της διάσπασης των πεδίων επιρροής είναι δύσκολο να μετρηθεί και δεν υπάρχουν αυστηρά επιστημονικές απαντήσεις σχετικά με αυτό το ζήτημα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι ζούμε ευκολότερα, με περισσότερες ανέσεις, απλώς δεν γνωρίζουμε αν αυτό μας κάνει πιο ευτυχισμένους από τους προγόνους μας που ήταν στη Γη πριν από 50.000 χρόνια.
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή, Τέχνες και Γράμματα, 12.03.2016
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου